تا به حال فیلم های مستند و داستانی متعددی درباره گروه طالبان و حضور این جریان خاص در افغانستان ساخته شده است. بنابراین، شاید در نگاه اول، پرداختن به چنین سوژه ای در یک اثر، کمی کهنه و قدیمی به نظر برسد. اما سه ویژگی ، فیلم مستند «تنها در میان طالبان» را تازگی بخشیده است.
نخستین ویژگی قابل بحث درباره این مستند این است که برخلاف همه آثار قبلی که با نگاه از بیرون به طالبان پرداخته بودند، این بار و در این اثر، با نگاهی از درون به این موضوع پرداخته شده است. روایت های کلیشه ای و بارها به نمایش درآمده از طالبان، به تصاویر اشباحی دوزخی که کاری جز کشتن و آسیب زدن به دیگران انجام نمی دهند محدود بوده است. اما این بار با فیلمی رو به رو هستیم که صحنه های دیگری را هم از این گروه نشان می دهد. زندگی روزمره، نظام اجتماعی، تفریحات، شوخی ها و حتی اشک ها و لبخندهای مردمی که به طالبان موسوم هستند، در فیلم مستند «تنها در میان طالبان» رونمایی شده است. درواقع، این فیلم تلاشی مضاعف برای آشنازدایی از تصورات رایج درباره طالبان است.
ویژگی دوم، نحوه خلق این مستند است. همیشه مستندهایی که در شرایط ملتهب و مرگبار تولید می شوند، کنجکاوی بر انگیز هستند. مستند «تنها در میان طالبان» نیز همچنان که از عنوان آن مشخص است، حکایتگر حضور بی واسطه سازنده این اثر - محسن اسلام زاده - در متن و بطن گروه طالبان است. انتخاب این روش و رفتن به سمت چنین ریسک بزرگی، به خودی خود ارزش و اعتبار این فیلم را به عنوان یک سند تصویری افزایش می دهد. ضمن اینکه، محور قرار گرفتن حضور انفرادی یک مستندساز، بدون هیچ سلاح و امکان دفاع از خود در فضایی آکنده از مرگ، مهیج است و مخاطب را نسبت به فیلم، درگیر و مضطرب می کند.
ویژگی سوم این مستند، نزدیک بودن سوژه آن با مسائل روز مبتلابه جهان است. جریان وهابیت، امروز به سرکردگی «داعش» به مسئله مهم جهان تبدیل شده است و حتی دامن اروپا را هم گرفته است. اما این جریان، قبل از این و در قالب گروه هایی مثل طالبان و القاعده در بخش دیگری از جهان بروز یافته بود. به هر حال، طی سال های اخیر، تفکر و مرام وهابی، عامل ایجاد بسیاری از فجایع انسانی در دنیا بوده است و مستند «تنها در میان طالبان» نیز به این مسئله و با بررسی موردی طالبان افغانستان می پردازد.
روایت فیلم بر اساس اول شخص مفرد شکل گرفته است. در همان ابتدا می بینیم که کارگردان فیلم، در حال تماشای تصاویری از تشییع دیپلمات های شهید کنسولگری ایران در مزار شریف و در سال 1377 است. همین صحنه به ما اعلام می کند که شخصیت محوری فیلم، خود کارگردان است. در اغلب اوقات نیز، زاویه دید فیلم با خط نگاه کارگردان، مطابقت دارد. انتخاب این روش باعث شده تا مخاطب، با کارگردان همراه و همذات شود. به طوری که حس هراس و تعلیق در لحظات ورود فیلمساز به جمع طالبان، کاملا به بیننده فیلم منتقل می شود.
سبک مواجهه دوربین در «تنها در میان طالبان» به سبک مستندهای مردم شناسی شباهت دارد. در مستند مردم شناسی، فیلمساز به اسناد دیگران، اطلاعات پژوهشی و کتابخانه ای، آمارها و آرشیو، راضی نمی شود، بلکه خود باید موضوع مد نظر را از نزدیک ببیند و اطلاعات را به صورت مشاهده مشارکتی جمع آوری کند. ضمن اینکه در مستندهای مردم شناسی، فیلمساز حتی الامکان باید نسبت به موضوع بی طرف باشد و نگاه مغرضانه نداشته باشد. این مولفه ها در فیلم مستند «تنها در میان طالبان» تاحدودی رعایت شده است و رگه هایی از رویکرد مردم نگاری در آن جریان دارد.
یکی از موضوعاتی که می توانست جذابیت این مستند را افزایش دهد، بازگویی چگونگی راه یابی کارگردان به درون طالبان بود. در فیلم، تنها به حضور رابط ها و محافظ هایی که کارگردان را به فضاهای مختلف و نزد امرای طالبان می برند اشاره شده است. اما اصلا مشخص نیست که این افراد چرا حاضر می شوند تا به این مستندساز ایرانی کمک کنند؟ این سوال، برای آن هایی که با مقررات و رسوم طالبان و نگاه آن ها نسبت به دیگران و بیگانگان آشنا هستند، پررنگ تر مطرح می شود. چرا در شرایطی که هیچ رسانه ای تاکنون به منطقه حساس و استراتژیک «برامچه» که مقر اصلی طالبان است راه نیافته، کارگردان این مستند چنین امکانی را می یابد؟ تا آنجا که آنقدر به او اعتماد می شود که حتی می تواند با «ملا گل آقا» عضو شورای رهبری طالبان نیز ملاقات و 90 دقیقه مصاحبه کند!
همچنین، کارگردان می توانست به برخی از مسائل مهم دیگر که به فیلم او غنای بیشتری هم می بخشید بپردازد. مسائلی همچون شیوه انتخاب همسر و رسوم ازدواج در بین طالبان، رابطه بالون های جاسوسی آمریکا با طالبان، نظر آن ها درباره کشور ایران، نظرشان راجع به داعش، نظام اقتصادی و بانکداری و ...
عضو انجمن منتقدان و نویسندگان خانه سینما